कैलाश मन सरोवर

·  fnO; /kke  dSyk’k eku ljksoj

Mk0 ‘kf’k xks;y

      dSyk’k eku ljksoj ;|fi phu ds v/khu gS ysfdu fgUnqvksa dk  lcls ifo= fnO; /kke ekuk tkrk gS ]D;ksafd ;gkWa

Lo;a f’ko dk fuokl gS A dSyk’k fgUnqvksas dk gh ugha vU; dbZ /keksZa esa viuk ‘kh”kZ LFkku cuk;s gq, gS A dSyk’k ckS/n /keZ ]

fgUnw /keZ ]tSu /keZ frCcrh ykekvksa  lHkh ds fy;s ifo= gS A ckS/n bldk laca/k rkaf=d nsork pdlaHko o lg;ksxh

 otzokjkgh ls ekurs gSa]tSu/keZ  esa dSyk’k ioZr izFke rhFkZadj ½”kHk nso dh ikou LFkyh gS ;gha mUgksaus Kku izkIr fd;k

vkSj dSyk’k ds  fudV dk v”Vikn ioZr mudh fuokZ.k LFkyh gS A blesa vanj cM+h cM+h xqQk,sa gSa  muesa ty dh cwWansa  Vid

Vid dj  fofp= vkd‘fr;kWa cukrh gSa A ,d LrEHk ij ,d psgjk Li”V cuk gqvk gS mls tSu iwT; ekurs gSa A frCcrh ykek dSyk’k dks  i‘Foh vkSj LoxZ ds chp dh dM+h ekurs gSa  ,d ‘kfDr L=ksrA

    osnksa esa dSyk’k lqes: ;k es: ioZr ds uke ls tkuk tkrk gS A leqnz eaFku ds le; bls gh eFkuh cuk;k x;k Fkk bls

i‘Foh dk e/; ekuk tkrk gS A dSyk’k ioZr ds  lcls fupys fgLls ij vkM+h vkM+h /kkfj;kWa  g® bls ‘ks”k ukx ds ?k”kZ.k ls cuh/kkfj;kWa ekuk tkrk gS A

     dSyk’k f’ko /kke gS ] f’ko dk flagklu gS ftlus f’koRo izkIr fd;k gks ogh ml ij p<+ ldrk gS vktrd fdlh us 

ml ij iSj ugha j[kk gS A ifjØek Hkh ioZr ls rhu fdyksehVj nwj ls yxkbZ tkrh gS A ioZr dh ÅWapkbZ leqnz ry ls 22027 QqV gS A 

  vklikl ‘kq”d igkM+ gSa ] vDVwcj ls bu ij Hkh oQZ fxjuh izkjEHk gks tkrh gS  rc ;s Hkh oQZ ls <d tkrh gSa ysfdu jsrhysigkM+ksa ij gfj;kyh dgha ns[kus dks Hkh ugha feyrh gS A yxrk gSs fcydqy lw[ks  igkM+ gS muds chp esa vn~Hkqr~ NVk fc[ksjrk dSyk’k vius vki esa  vyx gh gS A dSyk’k ij lalkj dh lkjh lqanjrk fleV vk;h gS  vkf[kj  fo’o ds ikyugkj dk

LFkku gS mudh fnO;rk ls  vuqie cu x;k gS A uSlfxZd lkSan;Z fc[kjk iM+k gS A txg txg >jus unh  gjsHkjs o‘{k muds

/kke  dks Hkjiwj lqanjrk yqVkrs izrhr gksrs gSa A mlds vkl ikl igqWars gh fnO;rk dk vuqHko gksus yxrk gS ,d vyx gh

vkuan dh pjekuqHkwfr izkIr gksrh gS A lnk cknyksa ls f?kjk jgus okyk  dSyk’k tc lw;Z dh fdj.kksa esa pedrk gS rks yxrk gStSls pkWanh dk ioZr f>yfeyk jgk gks A vU; oQZ ls <dh igkfM+;ksa esa og ped ugha gS fcydqy lk/kkj.k ioZr yxrs gSa A

Hkksj dk lw;Z tc dSyk’k dks ueu djrk gS rks ,d lqugjh vkHkk ifjyf{kr gksrh gS A nf{k.k esa xqjyk eka/kkrk dqN vkxs ls frjNk gS ,slk yxrk gS tSls dSyk’k dks flj >qdk dj ueu dj jgk gks ]^gs ije firk  vkils cM+k dksbZ ugha gS* A

    dSyk’k dh ifjØek bl ;k=k dk lcls dfBu fgLlk gS ij lcls lqanj A iwjk ifjØek ekxZ  lqanj >jus  gfj;kyh oQZ vkfn ls  <dk gS]xkSjh dqaM ekWa ikoZrh dk Luku dqaM ekuk tkrk gS xgjkbZ esa lh/kh mrjkbZ okyk o‘rkdkj csgn LoPN uhyk

ty ] mlrd vPNs dq’ky ioZrkjksgh gh igqWap ikrs gSa A xkSjh dqaM dk ifo= ty  dksbZ dksbZ ‘ksjik ykus dh fgEer dj

ikrk gS tcfd  ioZrkjksg.k muds fy;s ,slk gS tSls ge jktekxZ ij py jgs gksa A iwjs ifjØek ekxZ esa vusdksa xqQk,sa gSa tgkWa lk/kq lar riL;k djrs jgrs gSa A dHkh dHkh ifjØekfFkZ;ksa ij guqekuth dh Hkh d‘ik gk tkrh gS vkSj mUgsa n’kZu ns nsrs gSa A

ifjØek nkjpsu ls izkjEHk gksrh gS vkSj nkjpsu ds nwljs fgLls  ij lekIr gksrh gS A dgk tkrk gS f’ko dh iwjh ifjØek

ugha yxkbZ tkrh gS A

     dSyk’k ds Åij ckny viuh dyk fn[kkrs gSaA dHkh LokfLrd  dHkh ¬ dh vkd‘fr cukrs gSa rks ioZr ij dHkh HkDrksaij viuh d‘ik cjlkus Lo;a  HkksysukFk >yd fn[kyk nsrs gSa  rks dHkh ekWa ikoZrh ]dHkh x.kifr eqLdjk mBrs gSa A dkj ls

dSyk’k eku ljksoj dh ;k=k djus okyksa ds fy;s ifjØek ekxZ vc 42 fdyksehVj jg x;k gS  ]igys 52 fdyksehVj dh

;k=k Fkh ysfdu dkj ekxZ cu tkus ls  nl fdyksehVj dh ;k=k de jg xbZ gS A bl ;k=k esa rhu fnu yxrs gSa ;|fi

ogh ekxZ ‘ksjik ;k frCcrh ,d fnu esa iw.kZ dj ysrs gSa  A ;kf=;ksa dks ;g ;k=k igys  fnu ckjg fdyksehVj djkbZ tkrh gS A;k=k ;e }kj ls izkjEHk gksrh gS ]Msjkiqd igWapus  esa vkB ?kaVs yxrs gSa A nwljs fnu dk ifjØek ekxZ lcls dfBu gS A ysfduekxZ dh lqUnjrk  lc Fkdku feVk nsrh gS  ] blh ekxZ ij xkSjh dqaM gS A ;g ifjØek ekxZ 22 fdyksehVj dk gSftlesa  9

fdyksehVj lh/kh p<+kbZ gS vkSj lkr fdyks ehVj lh/kh <yku ckdh dk ekxZ lh/kk lgt gS A Mksyek njkZ fnu gh esa ikj djysuk vPNk jgrk gS blfy;s bl ekxZ dks bl fglkc ls ckWaVk gS fd izkr% ckjg cts rd MksYek njkZ ikj gks tk;s  ] rhljs

fnu dk ekxZ nl fdyks ehVj dk Hkh lgt gS blesa lkr vkB ?kaVs yxrs gSa A jkf= ‘k;u VSaV esa djuk iM+rk gS A

           vHkh rd ifjØek iSny ;k ;kd ij yxkbZ tkrh Fkh ysfdu ;kd cgqr Hkjksls ean lokjh ugha gSa fdlh Hkh le; lokjh dks mNky nsrh gS A ihB pkSM+h gksus ds dkj.k vlqfo/kk Hkh gksrh gS lkFk gh jkl vkfn u gksdj mlds cky idM+us

iM+rs gSa  tks vekuoh; rks gS gh vlqfo/kktud Hkh gS ysfdu vc ;kd  vf/kdka’kr% lkeku <+ksus ds dke vkrk gS vkSj

dSyk’k  ifjØek ds fy;s ?kksM+s miyC/k  gks x;s gSa A phu ljdkj }kjk ;k=k ekxZ  lqfo/kkiw.kZ cukus ds dkj.k ;k=h vf/kd igqWap jgk gS Hkkjr ls rks  ;k=h tk gh jgs gSa  fons’kh ;k=h Hkh cgqr igWqap jgk gS ] vHkh ?kksM+s lhfer ek=k esa gSa blfy;s ftudh cqfdax igys gks tkrh gS mUgsa gh ?kksM+s fey ikrsgSa vU;Fkk iSny gh ifjØek yxkuh iM+rh gS A ?kksM+s ogkWa iksVZj ls vf/kd

eagxs gSa  vkSj tSlh ekax gksrh gS  dher Hkh oSlh gks tkrh gS A iksVZj dh dher ?kksM+s dgha de gS A balku lLrk gS ;g ogkWa

Li”V ns[kk tk ldrk gS A vf/kd ;k=h gksus ij ?kksM+s dh dher pkj xquk c<+ tkrh gSA ?kksM+s ij dsoy lokjh tk ldrh gS mldk cSx Hkh ugha tkrk gS blfy;s iksVZj lkFk j[kuk vko’;d lk gks tkrk gSA ikVZj frCcrh gh gSa A mudh mifLFkfr gesa iqjkuh ijh dFkkvksa dh ;kn fnyk nsrh gS muds ckSus ;k tknwxj vkfn lekus vk x;s gksa  mudk oL= foU;kl  yaEck pksxk

vkSj yEch Vksih gS ;k NksVk Åuh ycknk uhps Åuh iktkek  flj ij xksy Qqanus okyh Vksih A ;s iksVZj ;k=k esa cgqr lgk;dgksrs gSa ;s  lkeku rks idM+rs gh gSa  [krjukd jkLrs gkFk idM+ dj ikj djk nsrs gSa ;fn lkfFk;ksa ls ihNs jg x;s rks ekxZ

n’kZd gksrs gSa A Hkk”kk dh leL;k rks vkrh gS ysfdu lkadsfrd Hkk”kk fo’oO;kih gS mlls dke py tkrk gS A

  eku ljksoj czãk th ds ekul ls mRiUu gqvk fo’o dk lcls ÅWapk ehBs ty dk fo’kky ljksoj gS A 320 oxZ xt okyk ;g ljksoj 8-5 fd-eh ds O;kl esa QSyk gssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssA blesa dgha dgha ikuh 100 ehVj rd xgjk gS ;g 14950 QqV dh ÅWapkbZ ij

fLFkr gSA ckS/n xzUFkksa esa eku ljksoj dks ^vuksIrk* ;k ^vuorirk * dgk tkrk gS ^>hy fcuk rki okyh vkSj fcuk d”V

okyh *A LoPN fueZy ehBs ty ds bl ljksoj dk jax iy iy cnyrk jgrk gS A fdukjs ij gYdk uhyk vkSj chp esa xgjs

uhys  ikuh dk jax  ekSle vkSj le; ds lkFk dHkh gjk iu ysysrk gS rks dHkh ykfyek ;qDr pedus yxrk gS tSls fo’kkyekf.kdA rst gokvksa ds lkFk  rjafxr rky tc cknyksa ls f?kj tkrk gS rks tSls ty ]xxu ,d gks mBrk gSA ml {ks= esa

izd‘fr ikWapksa rRoksa dk ,glkl rhozrk ls fd;k tk ldrk gS A dSyk’k ioZr tgkWa ckjg efgus fge ls <dk jgrk gS vkSj

gfj;kyh ls ifjiw.kZ gS ogha  eku ljksoj ebZ ds i’pkr~ ‘kq”d gks tkrk gS  gfj;kyh ds uke ij o`&rkdkj :i esa nwj nwj ij 

NksVhs ouLifr dgha dgha mxrh gS ftls LFkkuh; fuoklh  lCth ds :i esa iz;ksx esa ykrs gSa A ,d izdkj dh yEch  ?kkl

mxrh gS ftls I;kt ds :i esa tkuk tkrk gSA eku ljksoj ds vkl ikl dq’k ?kkl gS ,d ne dM+h rh[kh ]dgha dgha nwj nwj ij NksVs  Qwy okys ikS/ks fn[k tkrs gS buesa cSzxuh vkSj ihys jax ds Qwy vkrs gSa A dgrs gSa fd lw[kus ij Hkh mudk jax :i

ugha cnyrk gS A iz;kax ds ckn ls cQZ ls <dh pksfV;kWa fn[kkbZ rks nsrh gSa ogha vkse ioZr fn[krk gS  cQZ dk fo’kky ¬ f’ko ds vkfLrRo dk ,glkl djkrk gS A eku ljksoj ij lw;Z dk rki gS rks rh{.k vkSj csgn BaMh gok  gS vkdk’k yxrk gS pan lhf<+;kWa yxk dj Nqvk tk ldrk gS rks ty pkgs tc cjl tkrk gS A  bl izdkj ikWap rRo viuh mifLFkfr dk ,glkl

djkrs gSa A

eku ljksoj dk ty jkr esa BaMk fnu esa lw;Z ds rki dh otg ls de BaMk gks tkrk gS lfnZ;ksa esa >hy te tkrh gS A ebZ

twu  tqykbZ dk le; ;k=k ds fy;s Js”B gS A dgrs gSa eku ljksoj esa  Luku djds dSyk’k ifjØek djus ls euq”; Hko

cU/ku ls eqDr gks tkrk gS vkSj e‘R;qijkUr f’ko esa ,dkdkj gks tkrk gS A eku ljksoj esa eksrh gSa ;k ugha ;g rks ugha dgk

tk ldrk ysfdu gal fdyksy djrs ns[ks tk ldrs gSa  A

tu Jqfr gS fd eku ljksoj ds chp esa ,d isM+ gS ftl ij gj le; Qy yxs jgrs gSa tks og Qy [kk ysrk gS og nsoRo izkIr dj ysrk gS A

eku ljksoj esa ty xqjyk ekU/kkrk ioZr ls vkrk gS vkSj vkSj dSyk’k  ioZr dk ty jk{kl rky esa tkrk gS A jk{kl rky ogh LFkku gS tgkWa jko.k us  f’ko dh vjk/kuk dj  nl ‘kh’k p<+k;s Fks A jk{kl rky ds ,d vksj xqjyk ekU/kkrk vkSj nwljh vksj dSyk’k ioZr gS A ;g iwoZ ls if’pe dh vksj yEck gS A ;|fi jk{kl rky dk  ikuh Hkh eku ljksoj dh rjg LoPN gS mldk jax Hkh uhyk gS ysfdu u mlesa Luku fd;k tkrk gS u mldks fi;k tkrk gSA mlesa lhls dh ek=k vf/kd gS A mlds vklikl ds iRFkj o feêh otuh gS A

dSyk’k eku ljksoj {ks= dks frCcrh ykek Hkh cgqr ifo= ekurs gSa A LFkku LFkku ij ;kd ds ifo=  lhaxksa dks LFkkfir

djrs gSa ekU;rk Lo:i mldh ifjØek djrs gSa vkSj >aMs vkSj fpafn;kWa cka/krs gSa A

nkjpsu esa ;e}kj ls nl fdyksehVj iwoZ frCcfr;ksa dk LrEHk gS mudh ekU;rk gS tks dSyk’k ioZr dh ifjØek u yxk ik;s og ml LrEHk dh rhu ifjØek yxk ys  rks dSyk’k ifjØek dk iq.; feyrk gSA

iwf.kZek dh jkf= dks ‘kqØ csgn pedhyk vkSj eku lojksoj ds fudV vk tkrk gS A ekU;rk gS nks T;sfr;kWa  jkf= ds r`rh;

izgj esa vkdk’k ls mrj dj eku ljksoj esa Luku djus vkrh gSa  vU; nsoh nsork ½ f”k eqfu rkjksa ds :i esa eku ljksoj esa Luku djus vkrs gSaA egku ‘kfDr;ksa dk ljksoj  ds Åij ,glkl gksrk gS A

eku ljksoj dh ifjØek gksMspw xkWo ls izkjEHk gksrh gS ogha NksVs ls Vhys ij fp;w xksEik vofLFkr gSA blesa ykekvksa ds xq: ds fp= o ewfrZ;kWa LFkkfir gSa mlds ikl gh ,d ioZr gS ftl dh feêh yky gS dgrs gSa mlesa lksuk ik;k tkrk gS A gksMspw ls N% fdyksehVj nwj ls#ye xksEik gS blesa Hkh ykek xq#vksa fp= ]ewfrZ;kWa o /keZxzUFk j[ks gSa izkphu ikaMqfyfi;kWa j[kh gSa mUgsa ns[k dj dgha Hkh ugha yxrk fd ge fgUnqRo ls nwj fdlh nwljs /keZ ds lkeus [kM+s gSaA deksos’k  muds nsoh nsorkvksa dk

 LOk:i fgUnw nsoh nsorkvksa tSlk gS A

      oSls rks ekuljksoj dh feêh lc gh txg dh ifo= ekuh tkrh gS ysfdu lsjkyqe xksEik  ds lkeus dh ekuljksoj dhfeêh iap/kkrq dh ekuh tkrh gS bldh jsrh esa pkWanh lksuk feyk gS bl LFkku dh feêh yksx ykdj J/nk ls iwtk esa j[krs gSa

eku ljksoj ifjØek ekxZ esa  vusdksa xqQk,sa gS muds njokts ns[kus ls yxrk gS ogkWa lar egkRek ckS/n jgrs gSa A

tSlk fd fo’o esa tgkWa tgkWa ekuo ds pj.k iM+s gSa og LFkku iznw”k.k ;qDr gks mBrk gSA pkj /keksZa ds fy;s ifo= LFkku gS ij

txg txg ikWfyfFku dwM+k fo;j dh [kkyh cksrysak dk <sj fn[krk gS rks for‘“.kk gks mBrh gS A /kjrh tSls jlkry dh vksj tk jgh gS A eku ljksoj dh ifjf/k gj o”kZ ?kVrh tk jgh gS A Xykscy okfeZax dk vlj ogkWa Hkh fn[kkbZ nsus yxk gSA ;fn

gekjk ,d dne fodkl dh vksj c<+rk gS rks nwljk dne fouk’k dh vksj A